Peşkir, pamuk veya keten gibi doğal liflerden dokunmuş, ince ve geniş bir havlu çeşididir. El, yüz yıkarken veya yemek yerken kullanılan peşkir, Türk kültüründe önemli bir yere sahiptir. Peşkirin kökeni Farsçaya dayanır ve Osmanlı döneminde saraydan halka kadar yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Günümüzde peşkir, geleneksel dokuma sanatını yaşatan, yöresel motiflerle süslenen ve hediyelik eşya olarak tercih edilen bir üründür. Bu yazıda peşkirin tanımı, kökeni, işlevi, yapımı ve argo kullanımı gibi konulara değineceğiz.
Peşkirin tarihçesi, Anadolu Selçuklu dönemine kadar uzanmaktadır. İlk olarak peşkir kelimesine bu dönemdeki kaynaklarda rastlanmıştır. Peşkir, Osmanlı İmparatorluğu’nda da yaygın olarak kullanılmıştır. Sarayda sırma, renkli ibrişim ve ipliklerle gergeflerde işlenen çok süslü peşkirler kullanılmıştır. Saraydaki havluların temizliğine bakan görevliye “Peşkir Ağası” veya “Peşgir Gulamı” denilmekteydi. Peşkir ağalığı ve ona bağlı peşkircilik işleri 1833 senesine kadar varlığını sürdürmüştür.
Peşkir, evliliklerde kız evinin düğün davetiyesi olarak gönderilir, gelinin eşinin akrabalarına yaptığı nezaket ziyaretinde hediye bohçasına peşkir konur, yeni gelin, yeni güvey ve genç çiftler için özel olarak ömür boyu beraberliklerin devamını simgeleyen çift kişilik gelin-güvey peşkiri dokunurdu. Peşkir, aynı zamanda bir yemek adabı ve geleneklerinin de parçasıydı. Yer sofrasında bağdaş kurup oturduktan sonra peçete gibi dizlerin üzerine yerleştirilirdi. Halk arasında bir ya da en fazla üç kişinin kullanabildiği dokumalara peşkir, 12 kişinin aynı anda sofrada kullanabildiği dokumalara ise peşkir dolamaları denmiştir.
Peşkirin çeşitleri, yapım malzemesi, boyutu, rengi, deseni, işlemesi ve kullanım amacına göre değişiklik göstermektedir. Peşkirler, genellikle pamuk, keten, bambu, ipek gibi doğal liflerden yapılmaktadır. Peşkirler, küçük, orta veya büyük boyutlarda olabilir. Peşkirler, beyaz, krem, mavi, yeşil, kırmızı, sarı, mor, pembe gibi farklı renklerde olabilir. Peşkirler, çiçek, geometrik, hayvan, bitki, yazı, sembol gibi farklı desenlerde olabilir. Peşkirler, sırma, sim, pul, boncuk, iğne oyası, kanaviçe, dantel gibi farklı işlemelerle süslenebilir. Peşkirler, el, yüz, vücut, saç, mutfak, banyo, spor, hamam, plaj, piknik, bebek, çocuk, gelin, güvey gibi farklı amaçlarla kullanılabilir.
Peşkirin yapımı, dokunması için özel olarak düzenlenen tezgahlarda, pamuk, keten gibi yapılacağı türdeki kumaşın ipliklerinin dokunmasıyla gerçekleştirilir6. Süslenmesi için sırma ve sim gibi malzemeler de kullanılabilir. Özellikle Manisa bezi gibi yörelere özgü kumaştan da üretilmektedir. Peşkirin yapımı, geleneksel bir el sanatı olarak günümüzde de devam etmektedir. Peşkir dokuyan ustalar, peşkirleri hem kendi tasarımlarıyla hem de sipariş üzerine dokumaktadır. Peşkir dokumacılığı, kültürel bir miras olarak korunmaya ve yaşatılmaya çalışılmaktadır.
Peşkirin işlevi, el, yüz veya vücudu kurulamak veya temizlemek için kullanılmasının yanı sıra, pek çok farklı alanda da kullanılmaktadır. Peşkir, yemek yerken kullanılan, el kurulanan, büyük mendil biçiminde pamuk veya keten bez, peçete olarak da kullanılmaktadır. Peşkir, sofraya getirilen sıcak çanak ve tencerelerin taşınmasında da kullanılmaktadır. Peşkir, bazı bölgelerde büyük ve geniş olması nedeniyle bir nevi mutfak önlüğü şeklinde de kullanılmaktadır. Peşkir, yemekten keyif alındığını göstermek için yemek sonrasındaki kahve ikramında omuza atılması da adettendir. Peşkir, seyyar satıcıların da omuzlarında peşkirle gezdikleri bilinmektedir. Peşkir, evliliklerde kız evinin düğün davetiyesi olarak gönderilir, gelinin eşinin akrabalarına yaptığı nezaket ziyaretinde hediye bohçasına peşkir konur, yeni gelin, yeni güvey ve genç çiftler için özel olarak ömür boyu beraberliklerin devamını simgeleyen çift kişilik gelin-güvey peşkiri olarak da kullanılmaktadır.
Peşkirin kültürel önemi, peşkirin sadece bir tekstil ürünü olmaktan öte, bir yaşam tarzı, bir gelenek, bir sanat, bir kültür varlığı olarak değerlendirilmesidir. Peşkir, Anadolu’nun zengin kültürünü yansıtan, tarihi ve estetik bir üründür. Peşkir, Osmanlı İmparatorluğu’nun yemek adabı ve geleneklerinin bir parçasıdır. Peşkir, evliliklerde kız evinin düğün davetiyesi olarak gönderilir, gelinin eşinin akrabalarına yaptığı nezaket ziyaretinde hediye bohçasına peşkir konur, yeni gelin, yeni güvey ve genç çiftler için özel olarak ömür boyu beraberliklerin devamını simgeler.
(HABER MERKEZİ)
