Biruni, 973-1051 yılları arasında yaşamış olan Türk-İslam bilim insanı ve filozoftur. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla dünya bilim tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bilimsel yöntemin öncülerinden biri olarak kabul edilen Biruni, pek çok keşif ve buluşa imza atmıştır.
Biruni, bugün Özbekistan sınırları içinde yer alan Harezm bölgesinin Kas şehrinde doğdu. Babası Ahmed bin Abdullah el-Biruni, Harezmşahlar devletinin veziri idi. Biruni, küçük yaşta gösterdiği zekasıyla dikkat çekti. Ebu Nasr Mansur bin Ali bin Irak adlı ünlü matematikçi ve gökbilimci tarafından himaye edildi. Mansur, Biruni’ye Öklid geometrisi ve Batlamyus astronomisini öğretti.
Biruni, 17 yaşında bilimsel çalışmalara başladı. Güneşin yüksekliği ve şehrin boylamını hesapladı. Güneşin hareketlerinden mevsimlerin ne zaman başladığını belirledi. Dünyanın çapını bugünkü değere çok yakın olarak buldu. Jeodezi biliminin kurucusu oldu. Trigonometrinin astronomiden ayrı bir bilim olarak görülmesi gerektiğini savundu. Trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın birim olarak kullanılmasını önerdi.
Biruni, 22 yaşında Harezm’i terk etmek zorunda kaldı. Siyasi ve askeri karışıklıklar nedeniyle bir süre Rey şehrinde yaşadı. Daha sonra Gazneli Mahmut’un himayesine girdi. Mahmut’un Hindistan seferlerine katıldı. 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da kaldı. Bu dönemde Hint kültürü ve bilimi üzerine araştırmalar yaptı. 1051 yılında Gazne’de vefat etti.
Biruni, çok yönlü bir bilim insanıydı. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya, tarih, felsefe, din gibi pek çok alanda eserler verdi. Toplamda 180 civarında eser yazdığı tahmin ediliyor5. Ancak bunların sadece 30 kadarı günümüze ulaşabilmiştir. Biruni’nin en önemli eserleri şunlardır:
Kitabü’t-Tahkik Ma li’l-Hind: Hindistan kültürü ve bilimi üzerine yazdığı ansiklopedik bir eserdir. Hint matematiği, astronomisi, astrolojisi, tarihi, coğrafyası, dinleri, felsefesi gibi konuları ele alır.
El-Kanunü’l-Mesudi: Astronomi ve matematiksel coğrafya üzerine yazdığı bir eserdir. Dünyanın şekli, büyüklüğü, hareketleri, iklim kuşakları, enlem ve boylamlar gibi konuları inceler.
El-Asar’il-Bakiye an’il-Kurun’il-Haliye: Tarih ve kronoloji üzerine yazdığı bir eserdir. Orta Asya ve Yakın Doğu’da kullanılan takvim sistemlerini tanıtır. Ayrıca depremler, tutulmalar, kuyruklu yıldızlar gibi doğal olayları da kaydeder.
Kitabü’l-Cemahir fi Ma’rifeti Cevahir: Maden, metal, mineral, taş, alaşım, porselen gibi maddeler üzerine yazdığı bir eserdir. Bu maddelerin özelliklerini, özgül ağırlıklarını, işlenme yöntemlerini, kullanım alanlarını anlatır.
Kitabü’s-Saydele: Bitkiler ve doğal ilaçlar üzerine yazdığı bir eserdir. İncelediği bitkileri listeleyerek, hangi hastalıklara iyi geldiklerini açıklar.
Biruni, bilim tarihinin ışığını yakan Türk-İslam alimidir. Bilimsel yöntemin öncülerinden biri olarak kabul edilir. Gözlem, deney, ölçüm, hesaplama gibi teknikleri kullanarak pek çok keşif ve buluşa imza atmıştır. Dünyanın şekli ve büyüklüğü, yer çekimi kuvveti, kıtaların hareketi gibi konularda modern bilime yakın sonuçlar elde etmiştir. Eserleri pek çok dilde çevrilmiş ve bilim dünyasına katkı sağlamıştır.
